Ψευδοεπιστήμη
H Ψευδοεπιστήμη είναι οποιοδήποτε σύστημα πίστης και οποιαδήποτε μεθοδολογία προσπαθεί να αποκτήσει κοινή αποδοχή χρησιμοποιώντας τα εμφανισιακά στοιχεία της επιστήμης, αλλά δεν ακολουθεί την μεθοδολογία και τις αυστηρές προδιαγραφές αποδείξεων που χαρακτηρίζουν την πραγματική επιστήμη. Παρ'όλο που η ψευδοεπιστήμη είναι εκσεμμένα σχεδιασμένη έτσι ώστε να φαίνεται σαν επιστημονικός λόγος, δεν περιέχει τίποτα από την ουσία της επιστήμης.
| Style over substance Pseudoscience |
 |
| Popular pseudosciences |
| Random examples |
v - t - e |
“”Αν έχεις στην κατοχή σου αυτό το επαναστατικό επιστημονικό μυστικό, γιατί να μην το αποδείξεις και να δοξαστείς σαν τον νέο Νεύτωνα; Φυσικά, την απάντηση την ξέρουμε. Δεν μπορείς. Είσαι απατεώνας. |
| —Richard Dawkins για τους ψευδοεπιστήμονες[1] |
.
Όσοι προσπαθούν να προάγουν και να προωθήσουν τον ψευδοεπιστημονικό λόγο, συχνά υιοθετουν επιστημονικό λεξιλόγιο και ορολογία: Παρουσιάζουν αυθαίρετες υποθέσεις ως επιστημονικές θεωρίες ή νόμους της φύσης, συχνα παραθέτοντας τις με υποτιθέμενα ανεπίσημα στοιχεία, μαρτυρίες "ειδικών", ή ακόμη και αναπτύσσοντας υποτιθέμενα μαθηματικά μοντέλα για τις ιδέες τους. Παρ'όλ'αυτά, στον ψευδοεπιστημονικό λόγο απουσιάζει παντελώς οποιαδήποτε πραγματική και έντιμη απόπειρα χρήσης επιστημονικών μεθόδων, παράθεσης διαψεύσιμων προβλέψεων ή διεξαγωγής πειραμάτων double blind. Οι ψευδοεπιστήμονες συχνά χρησιμοποιούν την τακτική της εξαπάτησης της επιστημονικής μεθόδου.
Ιστορική αναδρομή
Με την άνοδο του Διαφωτισμού και την επιτυχία των θετικών επιστημών στις προσπάθειές τους να ερμηνεύσουν τον φυσικό κόσμο, αναπτύχθηκε στον δυτικό κόσμο ένας νεοσύστατος σεβασμός προς την επιστήμη. Έκτοτε, οι απανταχού τσαρλατάνοι προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν αυτό το φαινόμενο προκειμένου να προωθήσουν μια σειρά από "επιστημονικά αποδεδειγμένες" θεραπείες, συσκευές, φαρμακευτικές ουσίες και λοιπά ματζούνια τα οποία υποτίθεται ότι γιατρεύουν τον ανθρώπινο πόνο και φέρνουν ειρήνη και ευμερία σε όλους. Ο όρος "ψευδοεπιστήμη" αρχικά αναπτύχθηκε ως απάντηση προς όλους αυτούς τους απατεώνες. Μία από τις πρώτες καταγεγραμμένες χρήσεις του όρου εμφανίστηκε το 1844 στο αμερικανικό σύγγραμμα Northern Journal of Medicine, I 387:
“”"That opposite kind of innovation which pronounces what has been recognized as a branch of science, to have been a pseudo-science, composed merely of so-called facts, connected together by misapprehensions under the disguise of principles". |
Κατά τις αρχές του 20ου αιώνα, η επιστήμη είχε ήδη επεκτείνει τους ορίζοντες της ανθρώπινης γνώσης και κατανόησης. Με την ανάπτυξη της κβαντικής μηχανικής και της σχετικότητας, η επιστήμη άρχισε να παρουσιάζει την πραγματικότητα σαν έναν περίεργο τόπο και να ωθεί στα απώτερα όρια την ικανότητα του κοινού να κατανοήσει το πολυπλοκο κράμα από σωματίδια και υψηλες ταχύτητες που απαρτίζουν όλα όσα νομίζουμε ότι ξέρουμε. Οι ιδέες αυτές διατήρησαν την ισχύ τους και έγιναν αποδεκτές λόγω της ικανότητάς τους να κάνουν προβλέψεις οι οποίες μπόρεσαν να επαληθευτούν πειραματικά. Μέσα σε αυτό το κλίμα, ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους φιλοσόφους της επιστήμης, ο Karl Popper, προσπάθησε να εδραιώσει και να καθορίσει τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην πραγματική επιστήμη ατόμων όπως ο Albert Einstein και σε λιγότερο αυστηρά πεδία όπως η ψυχανάλυση. Ο Popper αποφάνθηκε ότι το κλειδί είναι η διαψευσιμότητα: Η πραγματική επιστήμη κάνει συγκεκριμένες προβλέψεις οι οποίες μπορούν να αποδειχθούν είτε αληθείς είτε ψευδείς μέσω της διερεύνησης της εμπειρικής πραγματικότητας. Αντίθετα, οι ψευδοεπιστήμες σπάνια μπαίνουν στον κόπο να κάνουν προβλέψεις, και ακόμα και όταν τις κάνουν, οι προβλέψεις αυτές είτε δεν είναι διαψεύσιμες είτε είναι αδύνατο να επαληθευτούν με κάποιο πείραμα.
Η αναγνώριση τόσο της ύπαρξης της ψευδοεπιστήμης όσο και της επιβλαβούς επιρροής της ήταν, και εξακολουθεί να είναι, η κεντρική ιδέα πίσω από τον σκεπτικισμό και από το έργο των περισσότερων επιστημόνων. Με την εμφάνιση του ρεύματος του Νέου Αθεϊσμού και την έμφασή του στην κριτική σκέψη, αποτέλεσε την αφετηρία ενός κύματος ενάντια στην σύγχρονη (και μερικές φορές όχι-τόσο-σύγχρονη) ψευδοεπιστήμη. Η κατάρριψη ψευδοεπιστημονικών ισχυρισμών πιθανότατα άρχισε να γίνεται δημοφιλής με την δράση του Harry Houdini, ο οποίος στα τελευταία του χρόνια αντιτάχθηκε συστηματικά εναντίον πνευματιστών και μέντιουμ. Στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, διαννοούμενοι όπως ο James Randi, ο Carl Sagan, και ο Richard Dawkins δημοσίευσαν βιβλία και έκαναν τηλεοπτικές εμφανίσεις στα πλαίσια των οποίων αντιμετωπίζουν τέτοιου είδους ζητήματα. Σχετικά νεοφερμένοι στο χώρο αυτό είναι ο Ben Goldacre, του οποίου το βιβλίο Bad Science (Κακή Επιστήμη) σημείωσε ρεκόρ πωλήσεων, και ο Simon Singh, ο οποίος υπέστη μύνηση και πέρασε από δίκη (την οποία και κέρδισε) για συκοφαντική δυσφήμηση αφότου ξεσκέπασε τους ψευδείς ισχυρισμούς ορισμένων "Χειροπρακτών". Τέτοιου είδους δραστηριότητες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην προώθηση των τάσεων αμφισβήτησης. Παράλληλα, η παρουσία σκεπτικιστικών ομάδων και σκεπτικιστικών βάσεων γνώσης συνεχίζει να επεκτείνεται στο διαδίκτυο. Π.χ. η ομάδα Skeptics in the Pub τα τελευταία χρόνια εξελίχθηκε από μία μικρή συγκέντρωση στο Λονδίνο σε μια διεθνή διοργάνωση που συχνά προσελκύει εκατοντάδες συμμετέχοντες σε κάθε συνάντησή. Όλες αυτές οι ομάδες και τα μεμονωμένα άτομα έχουν πολεμήσει, ενεργά και δημοσίως, ενάντια στους τσαρλατάνους, τους κομπογιαννίτες, τους πυροβολημένους, τους δημιουργιστές, και τις πλείστες άλλες εκφάνσεις της ψευδοεπιστήμης.
Χαρακτηριστικά της ψευδοεπιστήμης
Ασαφείς ή/και υπερβολικοί ισχυρισμοί και ασαφείς ορολογίες
Ένας από τους ευκολότερους τρόπους να διασφαλίσει κανείς ότι οι ισχυρισμοί του δεν θα αποδειχθούν ψευδείς, είναι να μην κάνει ποτέ κανέναν συγκεκριμένο ισχυρισμό. Στην επιστήμη, οι προβλέψεις προς διερεύνηση είναι πάντα συγκεκριμένες και εκφρασμένες με ακρίβεια. Οι διαδικασίες πρέπει να είναι λεπτομερώς ορισμένες και διαθέσιμες προς εξέταση. Το "τι μετράς", το "πώς το μετράς" και το "πώς θα αποφασίσεις αν τα αποτελέσματά σου έχουν κάποια σημασία" είναι όλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της σωστής επιστήμης. Αντίθετα, οι ψευδοεπιστημονικοί ισχυρισμοί δεν είναι ποτέ σαφείς: Πάντα διατυπώνωνται με ασαφή και αμφισήμαντο (και συχνά μεγαλομανή και υπερβολικό) τρόπο.
Η αστρολογία αποτελεί ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα της παραπάνω πρακτικής: οι "προβλέψεις" της είναι διατυπωμένες έτσι ώστε να "ταιριάζουν" για πολλούς αποδέκτες ταυτόχρονα, και η πονηρή γλώσσα που χρησιμοποιεί της επιτρέπει να διαφεύγει την διάψευση ακόμα και όταν η πρόβλεψη είναι εντελώς λανθασμένη. Για παράδειγμα: ζητήστε από έναν αστρολόγο που δεν έχετε συναντήσει ποτέ στο παρελθόν να περιγράψει την προσωπικότητά και τον χαρακτήρα σας. Πιθανότατα θα απαντήσει: "Θεωρείς τον εαυτό σου ιδιαίτερα ανιδιοτελή, αλλά στο παρελθόν υπάρχουν περιστάσεις στις οποίες έδρασες τελείως εγωιστικά". Αυτού του είδους η πρόταση είναι, στην πράξη, αληθής για όλους τους ανθρώπους.
Στην κομπογιαννίτικη ιατρική, ένας ψευδοεπιστημονικός θεραπευτής θα προσπαθήσει να σας πείσει ότι μια συγκεκριμένη θεραπευτική μέθοδος "αφαιρεί τις τοξίνες από τον οργανισμό" σας. Ποτέ όμως δεν θα σας πει ποιές τοξίνες, ούτε πως θα αφαιρεθούν, ούτε πώς θα μπορέσετε να εξακριβώσετε αν όντως έχουν αφαιρεθεί. Ανεξαιρέτως όλοι αυτοί θα σας πουν ότι οι τοξίνες είναι η πραγματική αιτία κάθε ασθένειας ή πάθησης (χωρίς να σας πούνε πώς προκαλούν την πάθηση) και ότι αφαίρεσή τους θα σας θεραπεύσει από όλες τις γνωστές παθήσεις. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που οι ισχυρισμοί είναι συγκεκριμένοι, μπορούν να ελεγθούν και συχνότατα αποδεικνύονται ψευδείς και λανθασμενοι. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της Kάλτσας Κinoki, οι κατασκευαστές υποσχόταν ότι το προϊόν αφαιρεί ουσίες όπως το βενζόλιο ή ο υδράργυρος (που έτσι κι αλλιώς δεν προβλέπεται να βρίσκονται μέσα σε ένα σώμα ζωντανού ανθρώπου) αλλά οι εργαστηριακές έρευνες δεν βρήκαν ούτε ίχνος αυτών των ουσιών στις χρησιμοποιημένες κάλτσες.
Σε άλλους επιστημονικούς τομείς, εμφανίζεται η προσφιλής τακτική των ισχυρισμών περί ανακάλυψης μίας "ενοποιητικής θεωρίας" η οποία ερμηνεύει το σύνολο της πραγματικότητας μέσω ειδικής μυστικής "ενέργειας" και μαγικών "δυνάμεων". Η ότι η λειτουργία ενός αεικινήτου μηχανήματος βασίζεται σε νέες αρχές του μαγνητισμού οι οποίες μέχρι πρότινος δεν είχαν ανακαλυφθεί.
Έλλειψη αξιολόγησης από ομοτίμους, και ισχυρισμοί περί συνομωσιών του κατεστημένου
Ένα από τα πλέον σημαντικά στοιχεία της επιστημονικής μεθόδου είναι η επανάληψη και η επιβεβαίωση από τρίτους που δεν είχαν ανάμειξη στα αρχικά πειράματα. Τον πυρήνα της αρχής αυτής αποτελεί η διαδικασία της αξιολόγησης από ομοτίμους (peer review), κατά την οποία οι νέες ιδέες τίθενται επί τάπητος ενωπίων άλλων επιστημόνων, μαζί με όλες τις απαραίτητες πληροφορίες που είναι απαραίτητες προκειμένου να επαναληφθεί και να επεκταθεί η έρευνα. Πάρ'όλο που οι κοινωνικές και διαπροσωπικές διεργασίες που διέπουν την δυναμική αυτής της διαδικασίας αξιολόγησης δεν είναι 100% αδιάβλητες, και εξ'αυτών μερικές φορές προκύπτουν ενδιαφέροντα ζητήματα, μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί κάποια καλύτερη μέθοδος για την προαγωγή και προώθηση της γνώσης. Έτσι, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι οι θιασώτες της ψευδοεπιστήμης αποφεύγουν την αξιολόγηση από ομοτίμους όπως ο διάολος το λιβάνι.
Όταν μια οποιαδήποτε ιδέα δεν έχει δημοσιευθεί σε κάποιο επιστημονικό περιοδικό με αξιολόγηση από ομοτίμους (peer review journal), μπορούμε ασφαλώς να συμπεράνουμε ότι δεν είναι επιστημονική. Ο περισσότερος κόσμος έχει μια έστω και φευγαλέα γνώση αυτού του συστήματος αξιολόγησης, και για τον λόγο αυτό οι απανταχού επιστήμονες συχνά παρέχουν υπερβολικά τραβηγμένες δικαιολογίες προκειμένου να εξηγήσουν για ποιο λόγο οι ιδέες τους δεν έχουν δημοσιευτεί πουθενά. Στην εναλλάκτική ιατρική, είναι πάγια τακτική να κατηγορούνται οι "Μεγάλες και Κακές Φαρμακευτικές Εταιρίες οι οποίες θέλουν να αποκρύψουν την ύπαρξη κάποιας φυσικής θεραπείας που γιατρέυει όλες τις γνωστές ασθένειες επειδή κάτι τέτοιο θα μειώσει τα κέρδη τους" - παρ'όλο που κάτι τέτοιο, αν υπήρχε, θα αύξανε τα κέρδη τους, και συνεπώς οι Μεγάλες και Κακές Φαρμακευτικές Εταιρίες θα επιθυμούσαν διακαώς να το χρησιμοποιήσουν! Παρομοίως, στην βιολογία οι δημιουργιστές συχνά διατείνονται ότι η διδασκαλία της εξέλιξης προωθείται από μία μεγάλη συνομωσία αθεϊστών και υλιστών - λες και κάθε φορά που ένας υποψήφιος διδάκτορας ολοκληρώνει την υπεράσπιση της διατριβής του, ο επιτηρητής τον πιάνει να πάνε κάπου απόμακρα για να του "πεί δυο κουβέντες". Αυτή η τακτική της "μεγάλης συνομωσίας" είναι η πλέον συνηθισμένη, αλλά υπάρχουν και άλλες τακτικές με ακόμη περισσότερη φαντασία. Για παράδειγμα, ο Jason Lisle έχει ισχυριστεί ότι η θεωρία του περί της επίλυσης του προβλήματος του αστρικού φωτός δεν είναι απαραίτητο να περάσει από την διαδικασία της αξιολόγησης από ομοτίμους, επειδή ένα δημοσίευμα που στηρίζει την Θεωρία της Εξέλιξης δεν θα γινόταν ποτέ αποδεκτό προς δημοσίευση από ένα περιοδικό δημιουργιστών.
Άν ποτέ δημοσιευτεί ένα ψευδοεπιστημονικό άρθρο, κατά κανόνα θα δημοσιευτεί σε κάποιο ψευδο-περιοδικό, από αυτά που έχουν μεν "αξιολόγηση από ομοτίμους" αλλά με κριτήρια πολύ πιο χαλαρά και επιεική από αυτά που θεωρεί αποδεκτά ή επιστημονική κοινότητα. Οι υποστηρικτές της ψευδοεπιστήμης εκδίδουν τα δικά τους περιοδικά τα οποία, φυσικά, "αξιολογούνται" από άλλους υποστηρικτές της ψευδοεπιστήμης. Αυτά τα περιοδικά είναι έυκολο να τα εντοπίσει κανείς από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά όπως π.χ. το χαμηλό επίπεδο των κριτηρίων αποδοχής, ή το ότι δεν συμπεριλαμβάνονται σε κανένα από τα δόκιμα ευρετήρια επιστημονικών δημοσιεύσεων, π.χ. ISI Web of Knowledge (ή, έστω, Google Scholar). Ένα από τα πλέον προφανή χαρακτηριστικά της ψευδο-αξιολόγησης είναι η παντελής έλλειψη ενδιαφέροντος για επανάληψη ή επαλήθευση της "εργασίας" άλλων "ομοτίμων" - κάτι το οποίο μας παραπέμπει ευθέως στο επόμενο γνώρισμα:
Καμμία απόπειρα ή ενδιαφέρον επανάληψης ή εξωτερικής επαλήθευσης
To ζήτημα της παντελούς απουσίας ενδιαφέροντος προς κάθε μορφή επανάληψης ή επαλήθευσης από τρίτους είναι σημαντικό καθαυτό, αν και στενά συσχετιζόμενο με την άρνηση υποβολής σε αξιολόγηση από ομοτίμους. Παρ'όλο που η (πραγματική) επιστήμη είναι μια διεργασία που βρίσκεται συνεχώς σε εξέλιξη και που προϋποθέτει την διαρκή διερεύνηση και διαλεύκανση λεπτομερειών και την εξαγωγή περαιτέρω συμπερασμάτων και την διατύπωση συνακολούθων υποθέσεων, η ψευδοεπιστήμη τείνει να παρουσιάζεται ως ένα τελεσίδικο "πλήρες πακέτο". Οι ψευδοεπιστημονικές ιδέες διεκδικούν κάθε λογής επιτεύγματα: Την ενοποίηση των θεωριών της φυσικής, την θεραπεία πάσης νόσου, την συρρίκνωση όλης της μαθηματικής επιστήμης σε μία και μοναδική απλή αλγεβρική απόδειξη, και την παραγωγή άπειρης ενέργειας. Ακολουθεί πάντα ό ισχυρισμός ότι δεν υπάρχει λόγος να προχωρήσει κανείς παραπέρα - αρκεί να αποδεχτεί την ιδέα και να απολαύσει την παραδεισένια ουτοπία. Αντίθετα, οι (πραγματικοί) επιστήμονες πάντα ευχαριστιούνται να βλέποουν κάποιον άλλο να παίρνει την εργασία τους και να την χρησιμοποιεί σαν βάση για περαιτέρω ερευνητικό έργο - αν μη τι άλλο, αυτό αυξάνει τον αριθμό των βιβλιογραφικών αναφορών τους.
Πολύ συχνά ένας ψευδοεπιστήμονας θα χρησιμοποιήσει της τεχνικές της ασαφούς ορολογίας προκειμένου να καταστήσει αδύνατη την επανάληψη και την επαλήθευση. Η, θα προσφερθεί να αποκαλύψει τα "μυστικά" του σε μόνον σε όσους θεωρούνται "άξιοι" να μυηθούν σε αυτά (ή διατεθειμένοι να τον πληρώσουν αδρά). Αν τυχόν κάποιοι αποπειραθούν να επαναλάβουν πειραματικά και να επαληθεύσουν τις ιδέες του, τότε είναι είτε "ηλίθιοι" είτε "έμμισθα όργανα στην υπηρεσία της Μεγάλης Σατανικής Συνομωσίας απόκρυψης της αλήθειας".
Αυτός ακριβώς ο ενστερνισμός της ιδέας ότι "το πρόβλημα έχει επιλυθεί και δεν σηκώνει επαλήθευση" αποτελεί και το υπόβαθρο για το επόμενο χαρακτηριστικό της ψευδοεπιστήμης:
Εχθρική στάση απέναντι σε ανάπτυξη ή αλλαγή των ιδεών
Οι προάγοντες της ψευδοεπιστήμης την λατρεύουν με σχεδόν θρησκευτικό ζήλο. Μια και η οποιαδήποτε ιδέα τους "αποκλείεται να είναι λανθασμένη", δεν περιέχει τίποτα που να επιδέχεται αλλαγή ή βελτίωση. Αυτό είναι εμφανέστατο χαρακτηριστικό σε μορφές ψευδοεπιστήμης οι οποίες υπάρχουν εδώ και αρκετούς αιώνες, όπως π.χ. η ομοιοπαθητική ή ο βελονισμός: Είναι σχεδόν αδύνατο να διακρίνει κανείς ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στις πρακτικές που βρισκόταν ήδη σε χρήση πριν 300 ή 3000 χρόνια, και στα πιστεύω και τις πρακτικές του σύγχρονου κομπογιαννίτη.
Αυτό βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την πραγματική επιστήμη, στην οποία η στασιμότητα έστω και για λίγα χρόνια, πόσο μάλλον για δεκαετίες ή και αιώνες, είναι πολύ σπάνιο φαινόμενο. Η διαφορά ανάμεσα στην Νευτώνεια φυσική και στην μοντέρνα φυσική είναι τεράστια. Και, σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς των Δημιουργιστών, οι ιδέες που διατύπωσε αρχικά ο Κάρολος Δαρβίνος σχετικά με την εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής έχουν μέχρι σήμερα υποστεί τεράστιες αλλαγές ως αποτέλεσμα της προόδου στην Γενετική, την Εξελικτική Βιολογία και σε δεκάδες άλλους τομείς.
Η διαδικασία της επιστημονικής προόδου συχνά είναι δύσκολη, και μερικές φορές σημειώνονται και συγκρούσεις προσωπικοτήτων. Όμως, τίποτα δεν συγκρίνεται με την απροκάλυπτα εχθρική στάση ενός ψευδοεπιστήμονα απέναντι σε όποιους τολμήσουν να επεξεργαστούν ή να βελτιώσουν τις ιδέες τους. Τέτοιες προσπάθεις συνήθως έχουν σαν αποτέλεσμα να στιγματιστούν οι "αμφισβητίες" ως "έμμισθα όργανα του κατεστημένου" που σκοπός τους είναι να "υπονομεύσουν την αλήθεια".
Συχνές αλλαγές μεθοδολογίας χωρίς ανάλογες μεταβολές των συμπερασμάτων
Εναλλακτικά, μερικές φορές οι ψευδοεπιστήμονες είναι υπερβολικά πρόθυμοι να ανανεώσουν και να αναπροσαρμόσουν τους ισχυρισμούς και τις ιδέες τους. Παρ΄όλο που το έργο της επιστήμης είναι διαρκώς "υπό κατασκευή" και συχνά υπό διαρκή και απότομη μεταβολή, οι νέες υποθέσεις και θεωρίες διατυπώνωνται ως επιπρόσθετες αυτών που είναι ήδη υπάρχουσες και αποδεκτές και, κυρίως, ανοίγουν νέους δρόμους προς εξερεύνηση. Για παράδειγμα, η Θεωρία της Σχετικότητας, αν και εξαιρετικά ριζοσπαστική, δεν κατέρριψε τελείως την Νευτώνεια φυσική. Απεναντίας, ο Einstein κατάφερε να την διατυπώσει χρησιμοποιώντας τις κλασικές εξισώσεις του Maxwell. Αντίθετα, χαρακτηριστικό σύμπτωμα ψευδοεπιστήμης είναι ότι συλλήβδην υιοθετούν και απορρίπτουν θεωρίες και μηχανισμούς κάθε φορά που κάνει την εμφάνισή της μια θεωρία που υπόσχεται περισσότερα. To κίνημα του Τρανσανθρωπισμού της δεκαετίας του 1960 εκ πρώτης όψεως δεν έχει καμμία σχέση με τον τρανσανθρωπισμό του 21ου αιώνα, όμως και οι δύο υπόσχονται στον κόσμο ένα μέλλον στο οποίο θα κυριαρχούν αθάνατοι υπεράνθρωποι με τη βοήθεια και τη δύναμη της "επιστήμης". Άλλος ένας συνήθης ύποπτος είναι οι θαυματουργές δίαιτες, η διαφήμιση των οποίων αποτελείται από καταιγισμό τεχνο-αλαμπουρνέζικης γλώσσας για το πώς αυτό το νέο κόλπο θα μειώσει θεαματικά το πάχος του πορτοφολιού σας της μέσης σας, χωρίς όμως να εξηγεί ποτέ για ποιο λόγο όλα τα προηγούμενα κόλπα απέτυχαν παταγωδώς.
Αρνηση χρήσης επιστημονικών μεθόδων, ή επιχείρημα ότι είναι μη εφαρμόσιμες
Οι θιασώτες της ψευδοεπιστήμης πολύ σπάνια συζητούν τα πειραματικά τους ευρήματα όταν διαδίδουν τα ψεύδη τους. Όμως, μέσα στον αντίλογο που αναπόφευκτα προκύπτει, μερικες φορές πρέπει να έρθουν αντιμέτωποι με το εύλογο ερώτημα: Γιατί δεν υποβάλλουν τις ιδέες τους στην βασική επιστημονική πρακτική αξιολόγησης; Αυτό απαντάται συχνά στην περίπτωση των ψευτο-ιατρικών τσαρλατάνων που η εφαρμογή του χρυσού κανόνα της διπλής-τυφλής μελέτης θα αποδείκνυε ξεκάθαρα ότι οι ιδέες τους είναι λανθασμένες. Οι περισσότεροι από αυτούς αρνούνται να διεξάγουν τέτοιες μελέτες, και συχνά διατείνονται ότι για κάποιο λόγο οι ιδέες τους αποτελούν εξαίρεση και δεν μπορούν να μελετηθούν με τη χρήση των κοινά αποδεκτών μέσων.
Αυτού του είδους το αίτημα για ειδική μεταχείριση είναι συχνά συγκαλυμμένο με θετικούς τόνους. Για παράδειγμα, οι υποστηρικτές της "εναλλακτικής ιατρικής" λένε ότι η "ολιστική" θεραπευτική προσέγγιση προαπαιτεί πλήρη αποκάλυψη στοιχείων μεταξύ γιατρού και ασθενοί. Παρομοίως οι ομοιοπαθητικοί λένε ότι οι θεραπείες τους παρασκευάζονται κατά παραγγελία και είναι διαφορετικές για κάθε περίπτωση ασθενούς και επομένως δεν υπάρχει κάποιο πρότυπο έναντι του οποίου θα μπορούσαν να ελεγχθούν και να μελετηθούν.
Μια παρεμφερής τακτική είναι ο ισχυρισμός ότι η σκεπτικιστική αντιμετώπιση ή και η απόπειρα διερεύνησης μιας μεθόδου καταστρέφει την αποτελεσματικότητά της. Αυτού του είδους η αντίρρηση είναι παρόμοια με την αντίρρηση που προβάλλουν οι διάφοροι πνευματιστές τσαρλατάνοι, ότι δηλαδή οι σκεπτικιστές που συμμετέχουν σε μια πνευματιστική δραστηριότητα διαταράσσουν τα ευαίσθητα "τηλεπαθητικά κύματα". Πολλές ψευδοεπιστημονικές εννοιές βασισμένες σε μεταφυσικό υπόβαθρο υποτίθεται ότι βασίζονται στην δράσει ενός ενσυνείδητου παράγοντα ο οποίος αρνείται να υποβληθεί σε διαδικασίες ελέγχου και αξιολόγησης.
Λανθασμένη χρήση επιστημονικής ορολογίας
Ενας από τους ευκολότερους τρόπους να κάνει κανείς μια ψευδοεπιστημονική έννοια να φαίνεται σαν να ήταν πραγματική επιστήμη είναι να χρησιμοποιήσει την ορολογία της επιστήμης, ή έστω μια ορολογία που "ακούγεται" επιστημονική (κοινώς: τεχνο-αλαμπουρνέζικα ή διπλές σημασίες). Αυτό το κόλπο λειτουργει καλύτερα στην περίπτωση επιστημονικών εννοιών που δεν είναι επαρκώς κατανοητές από το ευρύ κοινό (κάτι που, ομολογουμένως, ισχύει για την συντριπτική πλειοψηφία των επιστημονικών εννοιών). Οι Νεοεποχίτες (New Agers) π.χ. έχουν μια ιδιαίτερη προτίμηση στην χρήση του όρου "ενέργεια" προκειμένου να περιγράψουν οτιδήποτε. Μια άλλη προσφιλής ψευδοεπιστημονική τακτική είναι η χρήση κβαντικής μπουρδολογίας, όπου κύματα, σωματίδια, χορδές και δυναμικές γραμμές συνδυάζονται ως δια μαγείας και παράγουν εντυπωσιακά αποτελέσματα. Για παράδειγμα, οι οπαδοί του Νόμου της Έλξης υποστηρίζουν την ιδέα ότι μπορείτε να υλοποιήσετε στον πραγματικό κόσμο οτιδήποτε επιθυμείτε (χρήμα, δόξα, σέξ, καλύτερη κόμμωση) απλώς εστιάζοντας έντονα τη σκέψη σας σε αυτό προκειμένου να "καταρρεύσουν οι κυματικές συναρτήσεις" του πραγματικού κόσμου.
Μια άλλη τεχνική προϋποθέτει, αντί για την κατάχρηση υπαρχόντων όρων, την επινόηση νέων οι οποίοι "ακούγονται" επιστημονικοί στο άπειρο αυτί. Ιδανικό παράδειγμα είναι η δημιουργιστική βαραμινολογία, η οποία στην ουσία είναι ένας επιστημονικοφανής όρος που υποδηλώνει την υπόθεση που έχει ήδη καταρριφθεί χιλιάδες φορές ότι οι ζωντανοί οργανισμοί εξελίσσονται μόνο εντός των ορίων ενός συγκεκριμένου "είδους".
Χαμηλές προδιαγραφές ποιότητας των αποδεικτικών στοιχείων
Στην επιστήμη, τα αποδεικτικά στοιχεία έχουν αξία όταν έχουν συλλεχθεί με βάση μία αυστηρή διαδικασία, όσο το δυνατόν πιο απαλλαγμένη από υποκειμενικούς παράγοντες. Το τυπικό παράδειγμα είναι η μέθοδος της "διπλής-τυφλής" μελέτης. Μερικές φορές μπορεί να χρησιμοποιηθεί η εμπειρική παρατήρηση, αλλά ακόμα και αν χρησιμοποιηθεί δεν συνιστά απόδειξη μιας θεωρίας. Επιπλέον, η χρήση της προυποθέτει μεγάλες ποσότητες δεδομένων. Η χρήση της Στατιστικής και η έμφαση στην στατιστική σημαντικότητα αποτελούν εξίσου ισχυρά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ορθής επιστήμης.
Στην ψευδοεπιστήμη, αντιθέτως, η σημασία και η αξία των αποδεικτικών στοιχείων είναι σχεδόν αντεστραμμένη. Τα αυστηρά πειράματα με συμπαγή έλεγχο, μεγάλες ποσότητες δεδομένων και στατιστική συλλογιστική αντικαθίστανται από μια έμφαση σε προσωπικά ανέκδοτα στοιχεία και μαρτυρίες. Επίσης δίνεται υπερβολική έμφαση στη γνώμη των "ειδικών επί του αντικειμένου". Τα οποιαδήποτε θετικά σχόλια από οποιονδήποτε έχει μερικά γράμματα δίπλα στο όνομά του παρατίθεται ώς διαπιστευτήριο για να δώσει αξία σε μια ιδέα (η επιμονή κάποιου να βάζει συνέχεια τίτλους όπως "Δρ.", "Dr.", "Ph.D." δίπλα στο όνομά του κρούει έναν μικρό κώδωνα κινδύνου)[3]. Ένα πασίγνωστο παράδειγμα είναι οι ατελειωτες λίστες που συντάσσουν οι δημιουργιστές, με ονόματα επιστημόνων που αμβισβητούν την Δαρβινιστική εξέλιξη. Η τεχνική αυτή έχει καταρριφθεί με πολύ ωραίο τρόπο από το πρόγραμμα Project Steve το οποίο καταδεικνύει πόσο γελοία είναι. Συχνά μάλιστα, ο επιστήμονας ή ειδικός του οποίου το όνομα παρατίθεται ως διαπιστευτήριο για να υποστηριχθεί κάποια ψευδοεπιστημονική ιδέα μπορεί να μην την υποστηρίζει κάν - δηλαδή να γίνεται χρήση μιας απομονωμένης πρότασης χωρίς τα συμφραζόμενά της, με αποτέλεσμα το φαινομενικό της νόημα να αλλάζει τελείως. Αυτό λέγεται εξόρυξη φράσεων και είναι ένας από τους μεγαλύτερους δείκτες ψευδοεπιστημονικού λόγου.
Τέλος, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα είναι ότι οι θιασώτες της ψευδοεπιστήμης ενδιαφέρονται μόνο για δεδομένα που επιβεβαιώνουν την αρχική τους ιδέα. Αυτού του είδους η επιβεβαιωτική προκατάληψη έχει σαν αποτέλεσμα να αγνοούνται και να παραλείπονται εσκεμμένα οποιαδήποτε δεδομένα διαψεύδουν την θεωρία τους.
Κατάχρηση της έννοιας της αρνητικής απόδειξης
Στην επιστήμη οι ιδέες ποτέ δεν φτάνουν στο στάδιο της πραγματικής και απόλυτης απόδειξης. Παρ´ολ´αυτά, οι ψευδοεπιστήμονες είναι φανατικοί οπαδοί της αρνητικής απόδειξης. Εμμένουν στο ότι το αληθές μιας ιδέας έχει δυαδικό χαρακτήρα, ότι μια ιδέα που δεν έχει "αποδειχτεί" ψευδής είναι κατ´ανάγκην αληθής. Όμως, οι περισσότεροι ισχυρισμοί τους είναι "θετικοί" ισχυρισμοί - συνεπώς απαιτείται η ύπαρξη στοιχείων που να τους τεκμηριώνουν. Η ευθύνη της απόδειξης ενός ισχυρισμού είναι ευθύνη αυτού που ισχυρίζεται. Επίσης, όπως το έθεσε ο Carl Sagan, όσο πιο τραβηγμένη είναι μια υπόθεση, τόσο πιο ισχυρά τεκμήρια απαιτούνται για την υποστήριξή της ("extraordinary claims require extraordinary evidence").
Αποτελέσματα που εξαρτώνται από την μελλοντική πρόοδο σε άλλους (συχνά άσχετους) τομείς έρευνας
Άλλη μια σημαντική πρακτική, η οποία βρίσκει εφαρμογή σε ψευδοεπιστημονικές υποθέσεις που είναι 'ατελώς διαμορφωμένες' είναι η εξάρτηση της αποδοχής τους από (πιθανή μελλοντική) πρόοδο σε τομείς της επιστήμης ή της τεχνολογίας που δεν έχουν άμεση σχέση με το αντικείμενο. Ναι μεν είναι συνηθισμένο στην σύγχρονη επιστήμη να συνεργάζονται διαφορετικοί και ετερόκλητοι τομείς για να επιτύχουν τον ίδιο σκοπό, αλλά η ψευδοεπιστήμη σχεδόν πάντα καταλήγει να αποδίδει την ευθύνη της αποπεράτωσης της έρευνας σε κάποιο άλλο, πιο αξιόπιστο γνωστικό αντικείμενο. Για παράδειγμα, οι οπαδοί της κρυονικής συχνά υποστηρίζουν ότι η περίεργη μέθοδος τους για την αναβίωση των νεκρών θα καταστεί πλήρως αποδείξιμη και υλοποιήσιμη όταν προοδεύσει αρκετά η νανοτεχνολογία. Ή ότι η ψυχρή σύντηξη είναι έτοιμη για υλοποίηση αρκεί να κατασκευαστεί (από κάποιους άλλους μηχανικούς, φυσικά) ο κατάλληλος αντιδραστήρας.
Τεκμηρίωση με βάση εργασίες που είναι απηρχαιωμένες ή έχουν μετέπειτα καταρριφθεί
Μερικές φορές, ένας υποστηρικτής ψευδοεπιστήμης θα παρουσιάσει ένα δόκιμο άρθρο από εργασίες στον σχετικό τομέα ώς "απόδειξη" ότι οι ισχυρισμοί του δεν είναι ψευδοεπιστημονικοί, ακόμα και όταν υπάρχει επακόλουθη έρευνα που αποδεικνύει ότι η αρχική έρευνα ήταν λανθασμένη.
Για παράδειγμα, το άρθρο των K. Linde, N. Clausius, G. Ramirez, et al., με τίτλο "Are the Clinical Effects of Homoeopathy Placebo Effects? A Meta-analysis of Placebo-Controlled Trials" ("Τα κλινικά αποτελέσματα της Ομοιοπαθητικής - είναι εικονικά (placebo); Μια μετα-ανάλυση ελεγχόμενης μελέτης με εικονικά φάρμακα"), δημοσιευμένο στο Lancet, Σεπτ. 20, 1997, 350:834-843, φαίνεται εκ πρώτης όψεως να υποστηρίζει την ομοιοπαθητική, όμως τα πορίσματά του έχουν καταρριφθεί στο μεταγενέστερο άρθρο με τίτλο "The end of homoeopathy" ("Το τέλος της Ομοιοπαθητικής"), Lancet, Vol. 366 No. 9487 p 690 και από μια σειρά από 14 μελέτες που έλαβαν χώρα από το 2003 μέχρι το 2007[4].
Αυτή είναι μακράν η πλέον επικίνδυνη μορφή ψευδοεπιστήμης, διότι προσδίδει μία (εν γένει ψευδή) αύρα εγκυρότητας σε έναν άκυρο ισχυρισμό.
Ιδέες μη-ελέγξιμες και μη-διαψεύσιμες
Όπως ήδη εξήγησε ο Karl Popper πριν από 70 χρόνια, μια από τις πιο ξεκάθαρες διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στην πραγματική επιστήμη και την ψευδοεπιστήμη είναι ότι η ψευδοεπιστήμη βασίζεται στην προώθηση ιδεών οι οποίες είναι μη διαψεύσιμες, δηλαδή ιδεών για τις οποίες δεν υπάρχει κριτήριο ελέχου προκειμένου να διαπιστωθεί αν είναι αληθείς ή ψευδείς. Οι μη-διαψεύσιμοι ισχυρισμοί προστατεύουν τον ψευδοεπιστήμονα από κάθε είδους κριτική, μια και δεν μπορεί να υπάρξει κάποιας μορφής "απόδειξη" ότι τα λεγόμενά τους δεν ισχύουν. Αυτή η μέθοδος άμυνας είναι φυσικά διάτρητη, γιατί ταυτόχρονα δεν μπορεί να υπάρξει ούτε απόδειξη ότι τα λεγόμενά τους ισχύουν.
Η μη-διαψευσιμότητα έχει πολλές διαφορετικές μορφές έκφρασης. Στην γενικότερη περίπτωση, κάποιος εισηγείται μια ιδέα η οποία "δεν είναι καν λανθασμένη", δηλαδή μια ιδέα η οποία δεν μπορεί ούτε να ελεγθεί για το αν είναι αληθής ή ψευδής και δεν μπορεί να διατυπωθεί έτσι ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για εμπειρικές προβλέψεις. Παράδειγμα: Μερικοί δημιουργιστές που υποστηρίζουν το δόγμα της Νεαρής Γής, ισχυρίζονται ότι ο Θεός σκόπιμα έφτιαξε τον κόσμο έτσι ώστε να φαίνεται σαν να είναι μεγάλης ηλικίας. Εφ'όσον δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε έναν κόσμο που είναι παλιός και σε έναν κόσμο που φαίνεται παλιός, η υπόθεση αυτή είναι αδύνατο να διερευνηθεί με τη χρήση επιστημονικών μεθόδων.
Μερικές φορές έχει καταστεί δυνατό να διαψευστούν πλήρως κάποιες συγκεκριμένες ψευδοεπιστημονικές θεωρίες - όπως, π.χ., η αποτελεσματικότητα των "εναλλακτικών θεραπειών". Όποτε συμβαίνει αυτό, η πάγια τακτική είναι να αλλάζουν τα κριτήρια διάψευσης - μια πρακτική γνωστή ως "μετακίνηση των δοκαριών του τέρματος". Ο Ευφυής Σχεδιασμός έχει διαμορφωθεί σχεδόν εξ'ολοκλήρου με την μέθοδο αυτή: κάθε φορά που προκύπτει νέα έρευνα σχετικά με την Εξέλιξη, οι οπαδοί του αλλάζουν τα κριτήρια διάψευσης της εξέλιξης. Πολλοί από τους επιμέρους ισχυρισμούς του Ευφυούς Σχεδιασμού μπορούν να καταρριφθούν και έχουν ήδη καταρριφθεί (όπως π.χ. η έννοια της μη ελλατώσιμης πολυπλοκότητας συγκεκριμένων βιολογικών χαρακτηριστικών), μπορούν να διαψευστούν και έχουν ήδη διαψευστεί μέσω των διαδοχικών ανακαλύψεων των εξελικτικών διαδρομών που οδήγησαν στα χαρακτηριστικά αυτά. Έτσι, με κάθε τέτοια ανακάλυψη οι οπαδοί του "Ευφυούς Σχεδιασμού" ασχολούνται με έναν νέο βιολογικό χαρακτηριστικό με υποτιθέμενη "μη ελλατώσιμη πολυπλοκότητα" μέχρι να καταρριφθεί και αυτή, και ούτω καθεξής. Παρ'όλ'αυτά, η γενική ιδέα ότι μια υπερφυσική οντότητα σχεδίασε όλα τα έμβια όντα στη σημερινή τους μορφή παραμένει μη-διαψεύσιμη. Εφόσον αυτή η "υπόθεση" δεν μπορεί ούτε να αποδειχθεί ούτε να καταρριφθεί, βρίσκεται έξω από τη σφαίρα της επιστήμης, και συνεπώς κάθε απόπειρα περιβολής τη με επιστημονικούς όρους συνιστά τυπικό παράδειγμα ψευδοεπιστήμης.
Άλλο ένα πεδίο στο οποίο η πρακτική της "μετακίνησης των δοκαριών" είναι εξαιρετικά κοινή είναι οι σχετικά πιο φιλελεύθερες ιδεολογίες που θεωρούν το Θεώ ως εξωτερικό παρατηρητή του υλικού κόσμου: Ότιδήποτε δεν μπορεί να εξηγήσει η επιστήμη, είναι "Θεός". Κάθε φορά που η επιστήμη εξηγεί κάτι καινούργιο, επαναπροσδιορίζουν τον "Θεό" έτσι ώστε να συμπεριλαμβάνει ό,τι εξακολουθεί να παραμένει ανεξήγητο. Αυτή η νοοτροπία του Θεού των κενών είναι εν γένει μη-διαψεύσιμη γιατί πάντα θα υπαρχουν κενά (αν και διαρκώς συρρικνούμενα) που κάποιοι θα τα γεμίζουν με τον "Θεό" τους, ακόμα και αν οι επιμέρους ισχυρισμοί είναι διαψεύσιμοι.
Σαφή πολιτικά και θρησκευτικά κίνητρα
Όταν μια ιδέα προωθείται σε συνδυασμό με μια ισχυρή θρησκευτική ή πολιτική ατζέντα που δεν έχει καμμία σχέση με την ίδια την ιδέα, αυτό κρούει τον κώδωνα ψευδοεπιστημονικού κινδύνου. Συχνά το βλέπει κανείς αυτό στην περίπτωση του Δημιουργισμού και του Ευφυούς Σχεδιασμού, στους οποίους το "επιστημονικό υπόβαθρο" είναι απλά παρελκόμενο του διαρκούς πολέμου ανάμεσα στον "κακό, διαβολικό υλισμό" και στην θρησκεία. Κατά κανόνα, όταν κάποιος υιοθετεί μια ψευδοεπιστημονική ιδέα, αυτό συμβαίνει αμέσως μετά από κάποιον πολιτικό ή θρησκευτικό προσυλητισμό.
Η ψευδοεπιστήμη μπορεί επίσης να ανθίσει ως υπόβαθρο όχι μόνο θρησκευτικών αλλά και πολιτικών ιδεολογιών. Ο Λυσενκοϊσμός άνθισε στην Σοβιετική Ένωση επειδή προωθήθηκε ως μέρος της Κομμουνιστικής ιδεολογίας. Επίσης η ψευδοεπιστήμη μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την καταπίεση μειονοτικών ή "ανεπιθυμήτων" ομάδων, όπως π.χ. η "επιστήμη" που χρησιμοποιήθηκε για να δικαιολογήσει και να υποστηρίξει προγράμματα ευγονικής. Στις σύγχρονες ακροδεξιές πολιτικές ιδεολογίες, η επιρροή της θρησκευόμενης δεξιάς έχει οδηγήσει στην πολιτικοποίηση της επιστήμης η οποία συνδυάζει θρησκευτικά και πολιτικά κίνητρα προκειμένου να προωθήσει διάφορες μορφές ψευδοεπιστήμης.
Επιστημονικοί τομείς που αποτελούν σύνηθη θύματα της ψευδοεπιστήμης
Ιατρική
Ίσως η πλέον καταστροφική μορφή ψευδοεπιστήμης είναι η κομπογιαννίτικη ιατρική. Η ζημιά που προκαλεί, τόσο οικονομικά όσο και στην υγεία και στη ζωή των θυμάτων της, είναι τεράστια. Παρ'όλο που εκ πρώτης όψεως οι "εναλλακτικές" θεραπείες για ελαφρύ πονοκέφαλο ή πεσμένη διάθεση φαίνονται άκακες και μη επιβλαβείς, το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου (placebo effect) μπορεί να εξαπατήσει τον χρήστη και να του δημιουργήσει την εσφαλμένη εντύπωση ότι τέτοιες θεραπείες είναι αποτελεσματικές. Η εναλλακτική ιατρική εκμεταλλεύεται μια μειοψηφία κακών εμπειριών στη χρήση συμβατικής ιατρικής προκειμένου να προσελκύσει πελάτες, αρχικά για ελαφρές παθήσεις και σταδιακά για πιο βαριές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ορισμένοι ασθενείς να αρνούνται να υποβληθούν σε συμβατικές (δηλαδή: αποδεδειγμένες) θεραπείες για παθήσεις πολύ πιο σοβαρές, όπως είναι π.χ. ο καρκίνος και το AIDS.
Στην ιατρική υπάρχουν δύο βασικές κατηγορίες ψευδοεπιστήμης:
Η πρώτη είναι η κατηγορία των υπερφυσικών, πνευματιστικών και παραφυσικών ιάσεων. Η θεραπεία μέσω της πίστης είναι πολύ δημοφιλής μεταξύ των τηλε-ευαγγελιστών όπως π.χ. ο [Benny Hinn]] αλλά και μεταξύ των μεγάλων χριστιανικών εκκλησιών του κόσμου: τόσο η Καθολική όσο και η Ορθόδοξη εκκλησία έχουν στήσει μια ολόκληρη κερδοφόρο βιομηχανία βασισμένη στα τάματα, τις θαυματουργές εικόνες, τα λείψανα και τα σχετικά μαζικά προσκυνήματα. Ορισμένες παραθρησκευτικές οργανώσεις όπως η Χριστιανική Επιστήμη (Christian Science) είναι αποκλειστικά βασισμένες πάνω στην ψευδοεπιστημονική ιδέα ότι όλες οι σοβαρες παθήσεις μπορούν να γιατρευτούν με υπερφυσικά μέσα - και αυτό συχνά έχει ως αποτέλεσμα τον θάνατο από ασθένειες οι οποίες θα μπορούσαν εύκολα να προληφθούν ή να θεραπευτούν με συμωατικά μέσα. Αυτού του είδους οι θεραπείες δεν έχουν πάντα θρησκευτικό χαρακτήρα: Κβαντικές αερολογίες όπως π.χ. ο Νόμος της Έλξης ή τεχνικές όπως η ψυχική χειρουργική συχνά δεν έχουν θεϊστικό χαρακτήρα αλλά εξακολουθούν να είναι κατά βάσιν "υπερφυσικές". Μερικές "αρχαίες παραδόσεις" όπως ο βελονισμός και τα τσάκρα γενικά εμπίπτουν στην κατηγορία αυτή.
Η δεύτερη κατηγορία είναι η ιατρική ψευδοεπιστήμη που αποφέυγει μεν τα μεταφυσικά επιχειρήματα, αλλά βασίζεται σε "επιστήμη" η οποία είτε έχει ανεπαρκή υποστήριξη είτε έχει ήδη καταρριφθεί. Συχνά αυτού του είδους η ψευδοεπιστήμη απαντάται με τη μορφή διαφόρων βιταμινών ή φυτικών συμπληρωμάτων που διαφημίζονται ως μαγικές θεραπείες για κάθε είδους νόσο. Άλλες μορφές αυτής της κατηγορίας ιατρικής ψευδοεπιστήμης συμπεριλαμβάνουν απηρχαιωμένους ορισμούς ασθενειών και απηρχαιωμένες θεραπείες με τον ισχυρισμό ότι είναι το ίδιο ή και περισσότερο αποτελεσματικές από την σύγχρονη ιατρική. Η Ομοιοπαθητική είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα: βασίζεται σε μία θεωρία κατανόησης της έννοιας της ασθένειας που διατυπώθηκε πριν 200 χρόνια και δεν είχε ποτέ ευρεία αποδοχή, ακόμα και όταν προτάθηκε για πρώτη φορά.
Τέλος, όταν η εφαρμογή ψευδοεπιστημονικών "εναλλακτικών" ιατρικών μεθόδων πάει στραβά με τραγικές συνέπειες για κάποιον ασθενή, πάγια τακτική είναι να αποδίδεται το φταίξιμο σε κάτι άλλο και να εφευρίσκεται ένας αποδιοπομπαίος τράγος. Πλέον ξεκάθαρο παράδειγμα αυτής της τακτικής είναι το Κίνημα Κατά των Εμβολιασμών, και συγκεκριμένα η θεωρία τους σχετικά με τον ρόλο της θειομερσάλης στον αυτισμό. Μερικά από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί το κίνημα κατά της πυρηνικής ενέργειας εμπίπτουν επίσης στην κατηγορία αυτή.
Βιολογία
Η Βιολογία υποφέρει από την πιθανώς πλέον διαδεδομένη μορφή ψευδοεπιστήμης, τον Δημιουργισμό. Ανεξάρτητα από την εκδοχή του, είτε πρόκειται για Δημιουργισμό της Αρχαίας Γης, είτε για Δημιουργισμό της Νεαρής Γης, είτε για Ευφυή Σχεδιασμό, ο Δημιουργισμός είναι μια εξαιρετικά παραγωγική και μακρόβια ψευδοεπιστήμη. Αφορμή της ύπαρξης του είναι η εκλαμβανόμενη απειλή της Εξέλιξης εναντίον της θρησκείας.
Παρ'όλο που ο Δημιουργισμός παραδοσιακά αποτελεί την κυριαρχούσα ψευδοεπιστήμη στο πεδίο της βιολογίας, δεν είναι και η μοναδική. Ιστορικά, ο Λυσενκοϊσμός και η ευγονική έχουν υπάρξει εξαιρετικά επιβλαβής. Οι εικαζόμενες διαφορές ανάμεσα στις εγγενείς ικανότητες διαφόρων φυλών όπως αυτές παρουσιάζονται π.χ. στην Κωδωνόσχημη Καμπύλη έχουν πολλά χαρακτηριστικά ψευδοεπιστημονικού λόγου. Πολλές από τις ψευδοεπιστήμες στο πεδίο της Ιατρικής επεκτείνονται και στην βιολογία, όπως π.χ. η άρνηση του AIDS ή ακόμα και η άρνηση των μικροβίων και η αντικατάστασή τους με γελοία αποκυήματα όπως η Ομοτοξικολογία.
Φυσική
Η Φυσική έχει αποτελέσει προσοδοφόρο έδαφος για μερικές από τις πλέον παράδοξες μορφές ψευδοεπιστήμης. Επειδή οι έννοιες με τις οποίες ασχολείται βρίσκονται πέρα από το επίπεδο που είναι κατανοητό από το ευρύ κοινό, μερικές φορές καθίσταται δυνατό να παρουσιάσει κανείς σχεδόν οποιαδήποτε μορφή ασυνάρτητης ανοησίας ως "επιστήμη". Μόλις κάποιος εκστομίση την μαγική λέξη "κβαντικό", ξαφνικά ακόμα και οι πιο γελοίες και απίθανες προτάσεις γίνονται αποδεκτές ως αληθείς. Αυτό το φαινόμενο είναι πανταχού παρών, με απατεώνες όπως o Deepak Chopra με την Κβαντική Θεραπευτική, ή η Esther Hicks με τον Νόμο της Έλξης.
Η Φυσικη προσφέρει επίσης χώρο για πολλές μεγαλεπήβολες Θεωρίες των Πάντων. Υπάρχει πλήθος από θεωρίες "ενοποίησης πεδίων" που συνδυάζουν όχι μόνο όλες τις δυνάμεις του φυσικού κόσμου αλλά ακόμα και τον ανθρώπινο νου σε μια αλγεβρική εξίσωση που "εξηγεί τα πάντα". Αυτή η μορφή ψευδοεπιστήμης έχει υποβοηθηθεί και από τις πολλές από τις εκλαϊκευμένες δημοσιεύσεις και τα βιβλία τα οποία παρουσιάζουν την ενοποιημένη θεωρία πεδίων ως το "Άγιο Δισκοπότηρο" της Φυσικής.
Άλλη μία πολύ δημοφιλής θεματολογία ψευδοεπιστήμονικής Φυσικής είναι η Αστείρευτη Ενέργεια. Είτε πρόκειται για "ζωικό μαγνητισμό" είτε για οργώνη είτε για οποιαδήποτε άλλη φανταστική ουσία, κατά καιρούς έχουν παρουσιαστεί διάφοροι που ισχυρίστηκαν ότι έχουν κρυμμένη στην αποθήκη του σπιτιού τους την λύση σε όλες τις ενεργειακές ανάγκες της ανθρωπότητας. Η Ψυχρή Σύντηξη ήταν για ένα διάστημα αρκετά δημοφιλής στα μέσα ενημέρωσης μέχρι που οι εισηγητές της αποκαλύφθηκαν ως απατεώνες. Παρ'όλ'αυτά, συνεχίζουν να υπάρχουν απατεώνες που εξακολουθούν να ισχυρίζονται σε διαδικτυακά φόρουμ και αλλού ότι έχουν ήδη αντιδραστήρες ψυχρής σύντηξης που ηλεκτροδοτούν τα σπίτια τους. Όλες αυτές οι ιδέες αλληλεπιδρούν με την ψευδο-Μηχανική η οποία ισχυρίζεται ότι υπάρχουν Αεικίνητες μηχανές ή συσκευές που μπορούν να παράξουν περισσότερη ενέργεια από όση καταναλώνουν.
Και μαζί με όλα αυτά, έχουμε και τον καθαρο αρνητισμό, με ένα ελαφρό προκάλυμμα "επιστημονικής γλώσσας", όπως π.χ. την Συνομωσία της Ψεύτικης Προσελήνωσης και το ατελείωτο παραλήρημα ενάντια στη Θεωρία της Σχετικότητας.
Μαθηματικά
Τα ψευδομαθηματικά είναι ίσως ένας από τους πιο υποεκτιμημένους τομείς τη ψευδοεπιστήμης, κάτι που είναι κρίμα γιατί υπάρχει τεράστιος πλούτος σχετικού υλικού. Μια από τις μεγαλύτερες υποκατηγορίες εκμετάλλευσης είναι οι "αποδείξεις" και τα "θεωρήματα". Οι απατεώνες αρέσκονται στο να "αποδεικνύουν" θεωρήματα που δεν έχουν αποδειχθεί ακόμη από πραγματικούς μαθηματικούς, ή να "καταρρίπτουν" θεωρήματα που έχουν ήδη αποδειχθεί ή, ακόμα καλύτερα, να "αποδεικνύουν" όλα τα ήδη αποδεδειγμένα θεωρήματα χρησιμοποιώντας άλγεβρα επιπέδου γυμνασίου/λυκείου. Τυπικό παράδειγμα ο Andrew Wiles με την "απόδειξή" του για το Τελευταίο Θεώρημα του Fermat. Άλλο δημοφιλές είναι ο τετραγωνισμός του κύκλου.
Επιπλέον, υπάρχει ένας αριθμός από ψευδομαθηματικούς που τους αρέσει να προσπαθούν να καταστρέψουν όχι μόνο αποδείξεις αλλά και θεμελιώδεις μαθηματικές έννοιες. Δημοφιλής στόχος τους είναι οι φανταστικοί αριθμοί, αλλά επίσης και οι άρρητοι αριθμοί. Η εύρεση μιας ακριβούς τιμής του 'π' εξακολουθεί να αποτελεί την πιο δημοφιλή ψευδοεπιστημονική εφαρμογή στην κατηγορία αυτή.
Κοινωνικές Επιστήμες
Όλες οι Κοινωνικές Επιστήμες βρίθουν ψευδοεπιστημονικών ιδεών. Το πεδίο αυτό είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο επειδή πολλές από τις ιδέες αυτές είναι "αποδεκτές" απο μερικούς "ειδικούς" επί του πεδίου. Η Ψυχανάλυση είναι κλασικό παράδειγμα στην Ψυχολογία. Πολλές από τις μεθοδολογίες διάγνωσης και μελέτης στην Ψυχολογία όπως π.χ. οι καταπιεσμένες μνήμες, ο διχασμός προσωπικότητας και το Τέστ Rorschach είναι βασισμένες αποκλείστικά και μόνο σε ψευδοεπιστημονικές υποθέσεις.
Η Ιστορία είναι ένα άλλο συχνό θύμα ψευδοεπιστήμης, σε βαθμό που να έχει σχηματιστεί ολόκληρο αυτόνομο πεδίο Ψευδοϊστορίας. Συνήθως συνδυάζεται με θεωρίες συνωμοσίας προκειμένου να απορρίψει συμβατικά ιστορικά χρονοδιαγράμματα ή για να καταδείξει ύπουλους χειρισμούς κυβερνήσεων, όπως π.χ. βλέπουμε στην θεωρία συνωμοσίας για την δολοφονία του Τζών Κέννεντυ ή στο "κίνημα αποκάλυψης της αλήθειας για την επίθεση στους δίδυμους πύργους". Κοινές περιπτώσεις ψευδογλωσσολογίας αποτελούν οι αυθαίρετοι ισχυρισμοί για γλωσσολογικές συσχετίσεις μεταξύ γλωσσικών οικογενειών (συχνά για λόγους εθνικιστικής προπαγάνδας) και αντι-επιστήμονικές θεωρίες σχετικά με το πώς η χρήση της γλώσσας επηρεάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε.
Περί ορολογίας
Μερικές φορές στην καθομιλουμένη η ψευδοεπιστήμη αποκαλείται και "σκουπιδοεπιστήμη". Παρ'όλ'αυτά, ο όρος "σκουπιδοεπιστήμη" έχει συσχετιστεί με την αντι-οικολογική παπαρολογία λόγω της χρήσης του όρου αυτού από το εταιρικό φερέφωνο Steve Milloy. O Milloy διατηρεί ένα ιστολόγιο με τίτλο "Junk Science" ("Σκουπιδοεπιστήμη") στο οποίο παραπλανεί και αρνείται την ύπαρξη περιβαλλοντικών προβλημάτων όπως το Φαινόμενο του Θερμοκηπίου, οι κίνδυνοι από την χρήση DDT κ.ο.κ. Ένας άλλος πληρωμένος ειδικός, ο Michael Fumento, έχει προωθήσει παρομοίως την χρήση του όρου αυτού. Γενικά, όταν κάποιος "ειδικός" αυτού του είδους εμφανίζεται στα ΜΜΕ δίνοντας συνεντεύξεις ή αρθρογραφώντας, ο όρος "σκουπιδοεπιστήμη" μεταφράζεται ως: "επιστημονικά τεκμηριωμένη αλήθεια που δεν συμφέρει τους χρηματοδότες μου" ενώ ο όρος "εύλογη επιστήμη" μεταφράζεται ως: "ένα μάτσο ασυνάρτητες παπαριές που έβγαλα από το μυαλό μου προκειμένου να αρνηθώ την ύπαρξη κάποιου προβλήματος".
Επίσης
- Κατάλογος ψευδοεπιστημών
- Empiricism
- Η ερευνητική μέθοδος της Διπλής-τυφλής μελέτης
- The Fine Art of Baloney Detection
- Λαϊκή επιστήμη
- Ουουουυυυύ
- Η ψευδοεπιστήμη στη διαφήμιση
- Expelled: Leader's Guide
- Silver bullet
Υποσημειώσεις
- http://old.richarddawkins.net/quotes/28
- Μια καλή μέρα για την αγορά επίπλων κήπου - Αυθεντικό ωροσκόπιο, δημοσιευμένο στην Khaleej Times
- Όπως π.χ. αυτός εδώ ο κύριος, που είναι ταυτόχρονα δημιουργιστής και αρνητής της Κλιματικής Αλλαγής.
- Κλινικές μελέτες (2003-2007)